معرفي باغ (مجموعه فرهنگي- تاريخي) نياوران:

باغ (مجموعه فرهنگي- تاريخي) نياوران در شمالي‌ترين نقاط شهر تهران و در دامنه رشته كوههاي البرز واقع شده، ارتفاع اين منطقه نزديك به 1800 متر از سطح دريا است. محوطه محصور اين مجموعه حدود 12 هكتار است و در مجموع از پوشش گياهي و فضاي سبز مناسبي برخوردار است. وجود اشجار و درختان كهنسال در اين مجموعه نشان از قدمت و تاريخ چندين ده ساله آن است.

شرايط طبيعي حاكم بر دامنه رشته كوههاي البرز، هواي مناسب كوهپايه‌اي، خاكهاي آبرفتي و حاصلخيز و فراواني آب در اين محوطه، محيط كاملا مناسبي را براي رشد و نمو گونه‌هاي مختلف گياهي فراهم نموده‌است.

اين مجموعه از لحاظ شيب داراي شيبي تند و از شمال به جنوب است. عدم يكنواختي در توپوگرافي، سبب گوناگوني موقعيت استقرار بناها در اين مجموعه شده كه در پي آن گوناگوني‌هاي متعدد در آرايش و انتظام فضاي سبز به وجودآمده‌است.

آب روان كه از جمله اجزاء اصلي باغهاي ايراني است، در اين مجموعه در مسيري غير مستقيم در حركت است. جريان آب موجود كه از قناتي موسوم به نياوران نشأت مي‌گيرد، به طور سطحي در جويبارهايي با شيبهاي متفاوت تقسيم مي‌گردد و شدت و حجم جريان آن در طول سال با توجه به فصل متفاوت است.

تنوع گونه‌هاي مختلف گياهي از ويژگي‌هاي بارز باغ نياوران محسوب مي‌شود كه عموما شامل جمعيتي از گياهان است كه با شرايط محيطي منطقه از سالها قبل سازگار بوده‌اند. تعدادي گونه‌هاي غير بومي نيز در مجموعه موجود است كه به تدريج با شرايط محيطي منطقه سازگاري يافته‌اند و زيبايي خاصي به مجموعه بخشيده‌اند.

از منابع و شواهد موجود اين گونه برمي‌آيد كه احداث فضاي سبز و باغ مشجر نياوران، با بهره‌گيري از ايده‌ها و سبك‌هاي آرايش باغ‌هاي اشرافي در قرون گذشته ايران صورت گرفته‌است. احتمالا شيوه غرس درختان و انتخاب گونه‌هاي اوليه با اصول يادشده هماهنگي موزوني داشته‌است. نظم و تقارن در بناهاي موجود في‌النفسه آرايش فضاي سبز، طراحي آبنماها و رديف‌كاري اشجار با اشكال هندسي منتظم در اين فضا را دنبال مي‌نموده‌است و چنانكه در قديميترين عكسهاي هوايي باغ ديده مي‌شود از اصول و سبك باغ سازي ايراني را دنبال مي‌كرده‌است. بي‌ترديد در تاريخ حداقل يكصد و پنجاه ساله احداث باغ، نظام كاشت گياهي و به طور كلي گونه‌هاي گياهي مجموعه دچار تغييراتي شده‌اند.

مهمترين گونه گياهي مجموعه چنار (Platanus Orientalis) است كه سازگاري خوبي از خود در منطقه نشان داده‌است و تقريبا معادل هشتاد درصد از پوشش سبز محوطه را به خود اختصاص داده‌است.

همانگونه كه ذكر شد كيفيت خاك و آب محوطه، در شكل‌گيري، مقاومت در برابر ناملايمات و بقاياي جمعيت گياهي و پوشش فضاي سبز آن از اهميت ويژه‌اي برخوردار بوده‌است. از ديرباز وجود خاكهاي حاصلخيز دامنه كوههاي البرز و آبرفتهاي كوهپايه‌اي، محيط رشد و تغذيه مناسبي را فراهم مي‌آورده‌است. بر اثر گذشت زمان، افزايش سن درختان، ريشه‌دهي بيشتر و توسعه سيستم ريشه‌ها به تدريج مواد آلي و مغذي موجود در خاك رو به كاهش نهاد. اين امر در كيفيت فيزيكي گونه‌هاي مختلف درختان تأثير محسوسي را دربرداشته‌است. جدا از آنچه ذكر گرديد بايد توجه داشت كه شيب تند زمين و توپوگرافي خاص آن، جاري بودن جريان آب از منتهي‌اليه شمالي به سمت جنوب سايت و حركت مداوم آب در جهات مختلف و همچنين استفاده از سيستم آبياري غرقابي و باراني در مجموعه زمينه را براي رشد و توسعه انواع آفات و بيماريهاي مناسب ساخته‌است. خصوصا آفات و بيماريهاي خاكزي كه مبارزه با آنها و كنترلشان بسيار دشوار است، به مرور در مجموعه توسعه يافته‌است.

با وجود اين مشكلات كه كم و بيش طي چند دهه گذشته باغ را تحت‌الشعاع خود قرار داده بايد اذعان كرد كه عمده آسيب‌هاي جدي طي تغييراتي كه منجر به ساخت كاخ جديد نياوران و نيز پارك نياوران در دهه چهل خورشيدي گرديد به باغ وارد گرديده‌است. طي اين مدت بسياري از درختان عرصه شمالي و جنوبي باغ در شمال و جنوب كاخ صاحبقرانيه براي ساخت كاخ جديد و پارك قطع گرديد و چهره باغ به طور كلي تغيير كرد. بعد از آن در بسياري از نقاط باغ، منظر سازي بدون توجه به اصول باغسازي ايراني ادامه يافت و باغ به شكل امروزي خود درآمد.