تاريخ ايجاد تشكيلات اداري در ايران

ايران باستان

 

نخستين شهرها در اواسط هزاره 4 بيش از ميلاد شكل گرفت ، كه شهر شوش اولين آنها بود . اولين بناهايي كه ساخته مي شدند معابد بودند كه با پيدايش شهر در اين دوره فعاليتهاي مذهبي كم كم يا تشكيلات حكومتي اين سرزمين بستگي يافته و به معابد نوعي مركزيت سياسي دادند .

اولين بناي اداري

اولين بنايي كه از آن به عنوان فضاي اداري و مركز اداره شهر قديم استفاده شده است بناي معبدي بود كه بر فراز تپه اي روي صفه اي بلند نباشد و طرز اداره مملكت اين گونه بود كه رئيس شهر يا حاكم به منزله روحاني شهر ؟؟؟ مي شد و اداره شهر و معبد به عهده او بود .[1]

تشكيلات ؟؟؟؟ در زمان پادشاهي ما [2]؟؟؟؟؟؟؟‌منظم شد و شاهان ترتيبات اداري و درباري را از ؟؟؟؟[3] فرا گرفتند و در اين زمان بود تشكيلات اجتماعي و تمدني به وجود آمد .

احتمال دارد سازمان شهرباني از زمان ماده به وجود آمده باشد ، زيرا عنوان ؟؟؟؟ پان كه ؟؟؟؟ يوناني اين كلمه است موجود بوده است [4]. اما دستگاه  نظامي و اداري ما هنوز با مركزيت كامل خيلي فاصله داشت .

شهربانها در راس دستگاه هاي اداري و دادگستري و امور مالي بودند .

به طور كلي بناهاي اداري و اوليه معابد و آتشكده ها بودند كه در آنها علاوه بر فعاليتهاي مذهبي فضاهايي براي آموزش ؟؟؟؟؟؟ و روحانيون و يا فضاهايي مخصوص كاخهاي سلطنتي و ساختمانهاي دولتي اختصاص مي يافت كه شامل دبيرخانه ها بودند و در مراحل بعدي فضاهاي اداري ديوان خانه ها در كاخ هاي شاهان قرار مي گرفت و در معابد تدريس علوم اداري و ... صورت مي گرفت .[5]

 

اولين چرخه در نظم يافتن نظام اداري ايران

دوره هخامنشيان

 

اولين شكل گيري جدي تشكيلات حكومتي در زمان كورش هخامنشي صورت گرفت. او همانند آشوريها كشورهاي تحت سلطه خود را به صورت شهرستان در آورد و تمام آنها را زير فرمان يك شهربان ( خشتره پان ) قرار داد و با انتخاب شوش به عنوان پايتخت امور اداري كمي منظم شد .

فرمانده كل قواي دريايي و زميني

       پادشاه در راس امور

 

تشكيلات دربار ( 7 خانواده نجيب ) شوراي عالي                      فرمانده ارشد سپاه

شهرك ؟؟؟ شهربان

 

 

 

 

رئيس دارايي ؟؟؟؟؟      دبير       عامل تحصيل ؟؟؟؟    مامورين چشم و گوش بسته  رابطه شهربان و شاه ;

 

كارمندان          دبير    عامل تحصيل ؟؟؟               مامورين چشم و گوش بسته        كارمندان

 

همچنين با به تخت نشستن داريوش تشكيلات اداري منظم تر و داراي تمركز بيشتري شد و در شورش تمركز يافت ؟؟؟؟ در آنها برابر خود كاخي ساخت و سپس در ميهن خود كاخي  ساخت كه همان تخت جمشيد است .

به گفته لت ، او مستد؟؟؟ در ميان پادشاهان باستاني كمتر فرمانروايي يافت مي شود كه مانند داريوش به اهميت وجود قانون و تشكيلات منظم و بنياد اقتصادي سالم در موفقيت يك قوم اپي برده باشد . [6]

پايه قانون هخامنشي  دات يادات date   به مفهوم قانون از مفهوم ريشه اي مرتب و منظم گرفته شده است . سازماندهي داريوش نظم نويني به حياط كشور ايران بخشيد ، كه مدتي نزديك به يك و نيم قرن  شاهنشاهي ايران منحصراً بر شالوده اي كه كوروش طراحي و و داريوش بنا كرده بود دوام داشت .

مكان اداري                   امور ديواني و اداري در زمان هخامنشي در ساختمان واقع تخت جمشيد كه به هر          ديوان سحراي مشهور است انجام شده است .

از همين زمان هم بود كه بانك داري خصوصي رايج  شد و بابل شهرستان بسيار مهم در امور ديواني و اداري و اقتصادي بود .

هخامنشيان صاحب تشكيلات اداري و بوروكراسي [7]عريض و طويل بودند .

بعد از داريوش به علت رشد بوروكراسي نوع اشرافيت در شهربانها پديد آمده كه اين اشرافيت قدرت اداري را در دست گرفت و در توسعه تشكيلات اداري نفوذ و اعتبار بسيار يافت و مردم و فرماندهان بسيار ناراضي بودند  و سرانجام درسال 334 ق م لشكركشي اسكندر آغاز شد .

در زمان اسكندر[8] ؟؟؟؟ مردم ايراني اكثر كارهاي عالي اداري و پايگاه هاي بلند مانند ؟؟؟؟؟؟ و شهرباني را در دست داشتند .

سلوكوس در سال 312 پيش از ميلاد به تخت نشست و سلسله اسلوكيالو را ايجاد كرد آنها در اداره كشور شهرها را دو دسته كردند : و تقسيماتي اداري در شهرستانها قرار دادند .

1 ـ شهرستانها يا ساتراپ نشين ها

2 ـ پوليس ها و تقسيماتي اداري در شهرستانها قرار دادند .[9]

پادشاه رياست عاليه كلي قواي نظامي و كشوري

استان يا ساتراپ ؟؟؟؟              پوليس ها

 

شهربان           شوراي  شهر              مجلس ملي

فرمانده نظامي     اكنوم مامور ويژه مالي              داوران ؟؟؟؟

 

 

مكان اداري              در امور ديوا؟؟؟ ديوان ؟؟؟ شاهنشاهي معمولاً در كاخها قرار داشت و به زبان يوناني و آرامي انجام مي شد . در آن زمان براي آسان كردن كار دستگاه دولتي برخي موسسات مختلف نيز در اراضي شاهي قرار داشت كه شامل چندين دهكده و ساختمانهاي مربوط به امور كشاورزي  بود .

سلوكيها بوروكراسي عهد هخامنشي را از بين بردند و به جاي آن تشكيلات سياسي اقتصادي را ايجاد كردند .

دوره اشكانيان :

در اين دوره نظام اداري حكومتي آنها نقاط ضعف بسياري وجود داشت . سپاهي كه زير نظر پادشاه بود كوچك بود و عناوين و القاب بسيار زياد و مورد اختلاف است .

و اين ؟؟؟  بر اين است كه يك سازمان استوار و متمركز و  واحد مانند سازمانهاي رومي بر پا نبوده است .

                             ؟؟؟؟؟؟

    اعضاي ؟؟؟ مجلس مشورتي

     مجلس روحانيون و بزرگان

 

 

امور اقتصادي      شهربانان      استانداران       مرزبانان   ؟؟؟؟؟

پايه ريزي مديريت در نظام اداي

ساسانيان

 

از 5 /5 قرن كه از سقوط هخامنشيان مي گذشت قدرت ايران دوباره به دست قوم پارس افتاد ( تقريباً در سال 208 م ) و تشكيلات حكومتي و اداري دوباره نظم يافت .

در اين زمان ( تقريباً 90 هجري ) با برگزيدن دين زرتشت به عنوان دين رسمي پرستش زمين و خاك شكل اوليه خود را از دست داد و دولت تاحدي سازمان يافت .

يك سري روابط و ضوابط در ساخت و از شواهد و نوشته ها مشخص مي شود كه مديريت و نظام اداري در زمان ساسانيان  پايه ريزي مي شود .

با توجه به چگونگي ساخت آتشكده در ايران به اين نكته مي رسيم كه در ابتدا موضوع بر پايي بناي معابد و توزيع آنها از نظامي پيروي نكرد كه منطبق بر مديريت آن باشد و نيازهاي موضعي به مقياس سرزمين محدود باعث آن شده و از آن زمان به گفته دكتر معين يك حكومت و سلطنت مركزي در آنها ديده نمي شد . اما چنين به نظر مي رسد كه موضوع مهم بر پاداشتن و جايگزيني كردن معابد زرتشتيان در ايران دوران هاي بعد طبع اداري و تشكيلاتي نيز داشته اند .

در زمان ساسانيان اولين حكومت متمركز به معناي واقعي تشكيل شد و موضوع مديريت در امور ؟؟؟ . آنها تشكيلات اداري مملكت را داراي قوام و ثبات كاملي كردند كه تا آن زمان سابقه نداشت .

همگان اداري               در دوره ساسانيان نظام اداري تحت نظر شخص شاه بود و پادشاه به عنوان خدا شناخته مي شد . در اين دوره قسمت رسيدگي به امور اداري در فضايي در كاخ ساسانيان قرار داشت .

  شاهزادگان ؟؟؟ شاهي ، شاهزادگان امراي بزرگ

  روساي هفت خاندان بزرگ و شاهزادگان آن

پادشاه و فرمانده كل نيروهاي مسلح            بزرگان و اشراف و ؟؟؟؟؟ خاص

آزادان و؟؟؟؟؟ درجه دوم  و ؟؟؟؟؟؟

روستائيان و پيشه ؟؟؟؟ و صاحبان صنايع و مردم عادي

   روحانيون يا ؟؟؟؟ Araven 

  ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ Arteshtaran

طبقه بندي كهن زرتشتي ؟؟؟ پادشاه     دبيران  Dibheran  

                                                  كشاورزان ( واسترپوشان )  vastryoshan

                                                   صنعتگران ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟

 

 

در زمان ساسانيان در ديوان مركزي از چند ديوان تشكيل مي شوند . در اين ادارات نظم و ترتيبي عامل حكم فرما بود .اطلاع مستقيمي راجع به تعداد ديوانها و حدود صلاحيت هر يك از آنها دردست نداريم . همين قدر مي دانيم كه پادشاه هند مهر مختلف داشت يكي براي دفترخانه سري ( مخفي ) ديگري براي دبيرخانه ، يكي براي محكمه جنايي وديگري مخصوص توزيع نشان و اعطاي ؟؟؟؟ و ديگر متعلق به امور اقتصادي .

از اين رو مي توانيم حدس بزنيم كه به همين اندازه هم ديوان وجود داشته است .[10]

دوره اسلامي بنابر اين راهكارهايي براي عدم تمركز فضاهاي اداري در ديوان به وجود آمد .

وقتي كه عباسيان بر ايران حاكم شدند تشكيلات اداري ايران بسيار جدي تر مطرح شد ، زيرا خود اعراب نيز پيش زمينه اي درباره امور ديواني داشتند [11]. ايران نيز جز اصول كارشناسان امور ديواني بود ، بدين ترتيب ديوانهاي مختلفي براي اداره امور مختلف حكومتي پديد آمد .

1 ـ ديوان عطا            2 ـ ديوان ؟؟؟؟            3 ـ ديوان جند            4 ـ ديوان بريد     5 ـ ديوان وسائل كه مهمترين آنها بود                     6 ـ ديوان صدقات [12]

 

 

پي ريزي دقيق و حساب شده امور اداري

دوره صفويه

 

دراين زمان دين اسلام رسميت يافت و مردم از پادشاهان صفوي بسيار حمايت مي كردند و آنها را پاك و مقدس مي دانستند و در اين زمان مشاغل متعدد اداري به وجود آمد .

در اين زمان نظارت امور استانهاي مملكت در ديوان ممالك متمركز گرديده ، اگر چه در عمل نمي  توان كه اين ديوان  نظير ( وزارت كشور ) و به كلي دور از منافع و نظرات  شاه بود . يعني مستقلاً بكار مي پرداخت ، اما باز انتصاب مادام العمر حكام ، علقه و سنخيت آنان با استان تحت حكومتش خويش و ترتيب كار دستگاه اداري گونه اي اعتماد واطمينان به ساكنين استانها مي داد .

« روش عمومي اداري صفويه عبارت است از : ايجاد بين قوا و نيروهاي موجود در ادارات وبه وجود آوردن نظارت كنندگان مستقل در آن سازمانها است » [13]

گفته شاردن « دستگاه اداري دولت صوفي بسيار ؟؟؟ و پيچيده بود و مقصود و هدف آن عبارت بود از برقرار يك نظارت دقيق بر جريان ؟؟؟؟ امور و بعلاوه ارضاء اميال و خواهشهاي  بعضي ارباب منصب و مقام »

او مي گويد : « جريان امور اداري ايران بسيار ؟؟؟؟ است ولي تنها چيزي كه مي توانيم با اطمينان بگويم اين است كه هرچيز در آنجا  چنان دقت و تركيب صحيحي دارد كه هركس هر وقت كه بخواهد ممكن است اطلاع دقيق و صريح از آنچه شاه خواهد  كرد و وقت كه باشد به دست آورد .» [14]

از مطالعه درباره امور صفوي چند نكته مهم در انجام ا مور اداري آن دوره مي توان استخراج كرد كه در  موفقيت اي دوره نقش مهمي داشته است .[15]

1 ـ رضايت مردم از امور اداري و رسيدگي به مشكلات آنها و جلب اعتماد ايشان

2 ـ ايجاد نظارت دقيق بر كارهاي افراد منسوب شده در  امور اداري

3 ـ دسته بندي امور و واگذاري دو بخش زير نظر يك فرد ياگروهي از افراد

4 ـ انعطاف پذيري و تشريك مساعي در امور درباري

5ـ «‌ وجود  وزير و وكيل و رئيس ديوان عالي بعد از پادشاه كه مي توانستند زمان امور رادردست گيرند »[16]

                             كوتوال

سرداران

؟؟؟؟؟

مستوفي

خلفاء :                               ضابطان

ريش سفيدان

كد خدايان

راهداران

كلانتران

داروغكان

 

مكان اداري : در اين زمان ديوان ها گاهي قسمتي جدا از كاخ بودند كه با ورودي هاي فرعي به آن راه مي يافتند .

به گفته استاد يوزسكي قسمت ديوانيان از دري وارد  قصر مي شوند كه به قسمتي از قصر هم راه داشت و به قسمت خاص راه مي يافت و آن را خلوت خانه مي ناميدند .

از زمان صفويه بعد بيشتر ديوان خانه ها معمولاً در بدنه ميدانهاي اصلي شهر قرار مي گرفتند كه اين خود نشانه حضور فضاهاي اداري دربافت خود مردم و پيوندشان با مردم است كه در اين باره بسيار از زمان صفويه در اواخر صفويه وبعد از آن نيز امور ايران و اوضاع اداري وضعيت سامان يافته اي به آن شكل نگرفته است .

 

« به طور كلي احوال اداري ايران مخصوصاً در دوره قبل از صفويه ترتيب ديوان خلاصه مي شود ، از عهد صفويه و به بعد از آن ترتيب ديوان تا حدي تفاوت يافته است وليكن تاريخ احوال اداري ايران در واقع روي هم رفته عبارت است از تاريخ ديوان »[17]

 

سازمان دهي دولت به شكل نوين

در ايران معاصر بر اساس مدارك موجود اولين سازماندهي دولت به شكل نوين در زمان ناصرالدين شاه قاجار انجام گرفته است . در اين سازماندهي نظام اداري كشور در قالب 11 وزارتخانه كه در راس آنها پادشاه و صدراعظم قرار داشت به انجام امورات مختلف مركز و ايالات مي پرداخت . [18]

« هر چند به مرور زمان در سازمانهاي دولتي ايران تغييراتي صورت گرفته است اما از نظر ساختاري نظام اداري كشور تحويل نيافته است ، چرا كه نظام اداري از نظام اقتصادي اجتماعي كشور تبعيت مي كند و به دليل شكل گيري نظام اداري در عصر امتيازات عصري كه استعمارگران انگليس و روس ميانداران عرصه حاكميت در ايران بودند و زمامداران وقت منابع كشور را نه براي مدت كوتاه بلكه براي دوره هاي تا 60 ساله تسليم بيگانگان مي نمودند . ساختار آن بالطبع با نيازهاي استقلال و توسعه كشور بنيان گذاري نشده است .

در دوران پهلوي نيز فقط تغيير شكلي در حاكميت سلطه و استمرار وتشديد آن صورت گرفت ونه فقط تحولي در ساختار اقتصادي اجتماعي بوجود نيامد بلكه بدليل اهميت يافتن نقش نفت در اقتصاد كشور  و دستيابي به درآمدي سهل الوصول تر از ؟؟؟/ و ماليات روز به روز نظام اداري كشور به تبعيت ساختار وابسته به نفت اقتصادي ، اجتماعي بيش از بيش نفتخوارتر شد .[19]

؟؟؟ كه شكل گيري سازمانهاي دولتي ايران منافع گروهي نفوذ همواره لحاظ مي شده است و اين شكل گيري بر پايه امور عقلاني هرگز صورت نگرفته ، همچنين كاهش و افزايش كارمندان ، تغيير مديريتها و ... بر اساس اصول علمي تحقق نيافته و هدفهاي سود جويانه گروهي خاص دنبال مي شده است .

وضعيت تشكيلات اداري در ايران امروز :

در زمان انقلاب اين نارسائي خود را نماياند و نهادهاي انقلاب اسلامي كه ابتدا با رعايت متناسب بين ظرف و مظروف تكوين يافتند ليكن با مرور زمان به لحاظ عدم ايجاد تحول اساسي در ساختار اقتصادي ، اجتماعي و بدليل رهبريت مجموعه نظام اداري به وسيله تشكيلات قبل از انقلاب ، علي رغم نياز روز افزون كشور قادربه ايجاد تحويل در نظام اداري كشور نشده اند و به همين دليل كل نظام اداري كشور با وجود ايجاد تغييرات زياد در تشكيلات و عناصر آنها همچنان تحول نيافته باقي مانده و به عنوان يكي از تنگناهاي اساسي توسعه اقتصادي اجتماعي و فرهنگي ايران  محسوب مي گردد .

وضع فعلي نظام اداري كشور به اختصار اين گونه مي توان توصيف كرد :

1 ـ مجلس شوراي اسلامي                 2 ـ مجلس تشخيص مصلحت

3 ـ مقام رهبري سران             4 ـ سه قوه هيئت وزيران

5 ـ  رياست جمهوري                       10 ـ 9 شورا در سطح مالي

11 ـ 17 شورا در سطح بين بخشي       12 ـ 38 شورا

13 ـ 126 مجمع                            14 ـ وزراء

در نظام سازماني دولت 24 وزارتخانه فعاليت دارند كه نسبت به نقل از انقلاب 5 وزارتخانه افزايش يافته است .

از نظر جغرافيايي تراكم دستگاه هاي دولتي در سطح وزارتخانه ها و سازمانهاي مستقل در تهران 100 درصد و تراكم سازمانها و شركتهاي دولتي 68 %  مي باشد .

اين مسئله مشخص مي سازد كه اكثر خدمات به صورت متمركز در تهران به افراد جامعه ارائه مي شود . [20]

نتيجه گيري :

1 ـ تاريخ همواره نشان گر اين است كه ساختار اقتصادي ـ اجتماعي جامعه با ساختار اداري در ارتباط تنگاتنگ قرار دارند . ساختار اداري منظم و مطلوب                 وضعيت اقتصادي ـ اجتماعي مطلوب

2 ـ مسائل سياسي در امور اداري بسيار تاثيرگذار هستند و بالعكس ( پادشاهان و وزراء  و ... )

3 ـ در هر دوره اي كه ادارات به مردم نزديك تر شده اند و به حل امور ايشان پرداخته اند و بيشتر به سوي مردم متمركز بودند و يا حداقل اين گونه نشان مي دادند . ما نند دوره صفويه مردم راضي و خشنود بودند و امور اداري بسيار دقيق و با برنامه ريزي پيش رفته است .

رضايت مردم و شريك مساعي مردم با ادارات                 موفقيت و كارآيي بيشتر جامعه و اقتصاد .

4 ـ ليكن نكته در آخر استنتاج مي شود كه سازمان دولتي ايران مطابق با نيازهاي واقعي پكشور و معيار عقلانيت شكل نيافته است .

 

P   موضوع تحقيق :   تاريخ ايجاد تشكيلات اداري در ايران       استاد محترم : جناب آقاي فراهاني     تهيه كننده : نيلوفر خياباني       بهار 85

 

تاريخ ايجاد تشكيلات اداري در ايران