زندگی نامه دکتر محمد مصدق
دکتر محمد مصدق
دکترمحمدمصدقدرسال۱۲۶۱هجریشمسیدرتهران،دریکخانوادهاشرافیبدنیاآمد. پدراومیرزاهدایتاللهمعروفبه " وزیردفتر " ازرجالعصرناصریومادرشملکتاجخانمنجمالسلطنه فرزندعبدالمجیدمیرزافرمانفرماونوهًعباسمیرزاولیعهدونایتالسلطنهایرانبود. میرزاهدایتاللهکهمدتمدیدیدرسمت " رئیسدفتراستیفاء " امورمربوطبهوزارتمالیهرادرزمانسلطنتناصرالدینشاهبهعهدهداشت،لقبمستوفیالممالکیرابعدازپسرعمویشمیرزایوسفمستوفیالممالکازآنخودمیدانست،ولیمیرزایوسفدرزمانحیاتخودلقبمستوفیالممالکرابرایپسرخردسالشمیرزاحسنگرفتومیرزاهدایتاللهبعنواناعتراضازسمتخوداستعفانمود. بعدازمرگمیرزایوسف،ناصرالدینشاهمیرزاهدایتاللهرابهکفالتامورمالیهوسرپرستیمیرزاحسنمنصوبکرد.
میرزاهدایتاللهسهپسرداشتکهمحمدکوچکترینآنهابود. هنگاممرگمیرزاهدایتاللهدرسال۱۲۷۱شمسیمحمددهسالهبود،ولیناصرالدینشاهعلاوهبراعطایشغلولقبمیرزاهدایتاللهبهپسرارشداومیرزاحسینخان،بهدوپسردیگراوهمالقابیداد،ومحمدرا " مصدقالسلطنه " نامید. دکترمصدقدرخاطراتخودازدورانکودکیشمینویسد: " چونمادرمپسازفوتپدربابرادرممیرزاحسینوزیردفتراختلافپیداکرد،بامیرزافضلاللهخانوکیلالملکمنشیباشیولیعهد مظفرالدینشاهازدواجنمودومراهمباخودبهتبریزبرد. درآنموقعمندرحدوددوازدهسالداشتم.
محمدخانمصدقالسلطنهپسازاتمامتحصیلاتمقدماتیدرتبریزهمراهپدرخواندهاش،کهبعدازجلوسمظفرالدینشاهبرتختسلطنتبهسمتمنشیمخصوصشاهتعیینشدهبود،بهتهرانآمد.
مصدقالسلطنهباوجودسنکمدرنخستینسالهایخدمتدرمقاممستوفیگریخراسانکاملادرکارخودمسلطشدوتوجهوعلاقهعمومرابهطرفخودجلبنمود. دربارهخدماتاودرخراسانافضلالملکدرکتابافضلالتواریخچنینمینویسد: " میرزامحمدخانمصدقالسلطنهراامروزازطرفشغلمستوفیومحاسبخراسانگویند،لیکنرتبهوحسبونسبواستعداوهوشوفضلوحسابدانیاینطفلیکشبهرهصدسالهمیرود. اینجوانبقدریآدابدانوقاعدهپردازاستکههیچمزیدیبرآنمتصورنیست.
گفتارورفتاروپذیرائیواحتراماتشدرحقمردمبهطوریاستکهخوداوازمتانتوبزرگیخارجنمیشود،ولیبدونتزویروریاباکمالخفضجناحکمالادبرادربارهمردمانبجایمیآوردونهایتمرتبهانسانیتوخوشخلقیوتواضعراسرمشقخودقراردادهاست".
مصدقالسلطنهبعدازمراجعتبهتهراندراولینانتخاباتدورهمشروطیتنامزدوکالتشد. اوبهنمایندگیازطبقهاعیانواشرافاصفهاندراولیندورهتقنینیهانتخابگردید؛ولیاعتبارنامهاوبدلیلاینکهسناوبهسیسالتمامنرسیدهبودردشد.
مصدقالسلطنهدرسال۱۲۸۷شمسیبرایادامهتحصیلاتخودبهفرانسهرفتوپسازخاتمهتحصیلدرمدرسهعلومسیاسیپاریسبهسویسرفتودراینمرحلهبهاخذدرجهدکترایحقوقنائلآمد. مراجعتمصدقبهایرانباآغازجنگجهانیاولمصادفبود. بعدازمراجعتبهایرانمصدقالسلطنهباسوابقیکهدرامورمالیهومستوفیگریخراسانداشتبهخدمتدروزارتمالیهدعوتشد. دکترمصدققریبچهاردهماهدرکابینههایمختلفاینسمتراحفظمیکندتااینکهسرانجامدرحکومتصمصامالسلطنهبهعلتاختلافباوزیروقتمالیه مشارالملکازمعاونتوزارتمالیهاستعفامیدهدوهنگامتشکیلکابینهدوموثوقالدولهمجدداًعازماروپامیشود.
دکترمصدقدرخاطراتخودازدوراناقامتدرسویسکهآنرا " وطنثانوی
" خودمیخواندمینویسد: " درآنجابودمکهقراردادوثوقالدولهبینایرانوانگلیسمنعقدگردید.... تصمیمگرفتمدرسویساقامتکنموبهکارتجارتپردازم. مقدارقلیلیهمکالاکهدرایرانکمیابشدهبودخریدهوبهایرانفرستادم؛وبعدچنینصلاحدیدمکهباپسرودختربزرگمکهدهسالبودوطنخودراندیدهبودندبهایرانبیایموبعدازتصفیهکارهایمازایرانمهاجرتنمایم.
اینبودکههمانراهیکهرفتهبودمبهقصدمراجعتبهایرانحرکتنمودم..." دکترمصدقسپسشرحمفصلیازجریانمسافرتخودازطریققفقازبهایراندادهوازآنجملهمینویسدچونکمونیستهابراینمنطقهمسلطشدهبودند،بهاوتوصیهکردهبودندکهدستهایشرابادودهسیاهکندتاکسیاوراسرمایهدارنداند! دکترمصدقاضافهمیکند " بهدستورژنرانقنسولایراندرتفلیساتومبیلیتهیهنمودندکهباپرداختچهلهزارمناتتمرابهپتروسکیبرساندوازآنجاازطریقدریاواردمشهدسربابلسرفعلی شویم.
ولیچندساعتیقبلازحرکتخبررسیدکهکمونیستهادربندراتصرفکردهاندکهازاینطریقنیزمایوسشدموچونناامنیدرتفلیسروبهشدتمیگذاشتازهمانخطیکهآمدهبودمبهسویسمراجعتکردم.
بعدازمراجعتدکترمصدقبهسویس،مشیرالدولهکهبهجایوثوقالدولهبهنخستوزیریانتخابشدهبود،تلگرافیبعنوانمصدقالسلطنهبهسویسفرستادواورابرایتصدیوزارتعدلیهبهایراندعوتکرد. دکترمصدقتصمیمگرفتازراهبنادرجنوببهایرانمراجعتکند.
درمراجعتدکترمصدقبهایرانازطریقبندربوشهر،پسازورودبهشیرازبرحسبتقاضایمحترمینفارسووالیگریاستانداریفارسمنصوبشدوتاکودتایسوماسفند۱۲۹۹دراینمقامماندوبرایایجادامنیتوجلوگیریازتعدیقدمهایموثریبرداشت.
باوقوعکودتایسیدضیاورضاخان،دکترمصدقتنهاشخصیتسیاسیایرانبودکهدولتکودتارابهرسمیتنشناختوازمقامخودمستعفیگشت. پسازاستعفاازفارسعازمتهرانشد. ولیبنابهدعوتسرانبختیاریبهآندیاررفتتاکابینهسیدضیاپساز۱۰۰روزساقطگردید.
باسقوطکابینهضیا،وقتیقوامالسلطنهبهنخستوزیریرسید،دکترمصدقرابهوزارتمالیه دارائی انتخابنمودکهباقبولشرایطیهمکاریخودرابادولتجدیدپذیرفت.
باسقوطدوتقوامالسلطنهورویکارآمدنمجددمشیرالدولهوقتیازمصدقخواستهشدکهباسمتوالیآذربایجانبادوتهمکاریکند،بااینشرطکهارتشیانتحتامراودرمنطقهباشند،قبولکرد. ازاواخربهمن۱۳۰۰بااواسطسال۱۳۰۱اینماموریتراپذیرفت،ولیدراواخرکاربخاطرسرپیچیفرماندهقشونآذربایجانازاوامرشبدستوررضاخانسردارسپه،وزیرجنگوقت،ازاینسمتمستعفیگشتوبهتهرانمراجعتکرد.
درخردادماه۱۳۰۲دکترمصدقدرکابینهمشیرالدولهبهسمتوزیرخارجهانتخابشدوباخواستهانگلیسیهابرایدوملیونلیرهکهمدعیبودندبرایایجادپلیسجنوبخرجکردهاندبشدتمخالفتنمودوآبپاکیرابردستوزیرمختارانگلستانریخت.
پسازاستعفایمشیرالدوله،سردارسپهبهنخستوزیریرسیدودکترمصدقازهمکاریباایندولتخودداریورزید.
دکترمصقدردورهپنجموششممجلسشواریملیبهوکالتمردمتهرانانتخابودرهمینزمانکهباصحنهسازیسلطنتخاندانقاجارمنقرضورضاخانسردارسپهونخستوزیرفعلیبهمقامپادشاهیرسید،اوقاطعانهبااینانتخاببهمخالفتبرخاست. زمانیکهعمرمجلسششمبهپایانرسیدورضاشاهبادیکتاتوریمطلقفاتحهحکومتمشروطهودمکراسیراخواند،دکترمصدقطیسالیاندرازخانهنشینشدودراواخرسلطنتپهلویاولکههمهرجالسابقیاازبینرفتهبودندویادستبیعتبهحکومتدادهبودند،مصدقبهزندانافتادولیپسازچندماهآزادشدوتحتنظردرملکخوددراحمدآبادمجبوربهسکوتشد. رضاشاهدرسال۱۳۲۰پسازاشغالایرانبوسیلهقوایروسوانگلیس،ازسلطنتبرکنارگشتوبهآفریقایجنوبیتبعیدگشتودکترمصدقبهتهرانبرگشت.
دکترمصدقدرانتخاباتشورانگیزدوره۱۲مجلسکهپسازسقوطرضاشاهانجامشد،باردیگردرمقاموکیلاولتهرانقدمبهمجلسنهادوموردتجلیلتمامملتایرانقرارگرفت.
درانتخاباتدوره۱۵مجلسبخاطرمداخلاتنامشروعقوامالسلطنهنخستوزیر وشاهمانعشدندتادکترمصدققدمبمجلسبگذاردوانگلیسیهابتوانندقراردادتحمیلیسال۱۹۳۳دورهرضاشاهراکهبمدت۶۰سالحقوقملتایرانراازنفتجنوبضایعمیساخت،دردولتساعدمراغهایتنفیذسازند. خوشبختانهبراثرفشارافکارعمومیمقصودانگلیسیهاتامیننشدوعمرمجلسپانزدهمسررسید. درهمیندورانبودکهدکترمصدقوهمراهانویاقدامبهپایهگذاریجبههًملیایرانرانمودند .
برخلافانتظارانگلیسیها،درانتخاباتمجلس۱۶باهمهتقلباتوحمایتشاهودربارصندوقهایساختگیآراتهرانباطلشدوهژیروزیردرباردستنشاندهوالاحضرتاشرفبقتلرسیدودرنوبتدومانتخابات،دکترمصدقوگروهیازیارانشکههنوزدوسهنفریازآنهاراهخیانتدرپیشنگرفتهبودند،بمجلسراهیافتند؛کهدرهمینمجلسپسازکشتهشدنسپهبدرزمآرا،طرحملیشدنصنایعنفتجنوببهرهبریدکترمصدقتصویبشدواندکیبعددرشورواشتیاقعمومیدکترمصدقبهنخستوزیریرسیدتاقانونملیشدنصنعتنفترابهاجرادرآورد.
دراردیبهشتماهسال۱۳۳۰دکترمصدقباتکیهبهرایاعتماداکثرنمایندگانمجلسبهنخستوزیریرسید. نخستیناقدامدکترمصدقپسازمعرفیکابینه،اجرایطرحملیشدنصنعتنفتبود.
بدنبالشکایتدولتانگلیسازدولتایرانوطرحشکایتمزبوردرشورایامنیتسازمانملل،دکترمصدقعازمنیویورکشدوبهدفاعازحقوقایرانپرداخت. سپسبهدادگاهلاههرفتودراحقاقحقملتایرانبهپیروزیدستیافت. دربازگشتبهایرانسفرینیزبهمصرکردودرآنجامورداستقبالپرشکوهملتمصرقرارگرفت.
انتخاباتدروههفدهممجلسبخاطردخالتهایارتشیانودرباربهتشنجکشیدوکاربجاییرسیدکهپسازانتخاب۸۰نماینده،دکترمصدقدستورتوقفانتخاباتحوزههایباقیماندهراصادرکرد.
دکترمصدقبرایجلوگیریازکارشکنیهایارتشدرخواستانتقالوزارتجنگبهدولتراازشاهنمود. کهایندرخواستازطرفشاهردشد. بههمیندلیلدکترمصدقدر۲۵تیرماه۱۳۳۱درمقامنخستوزیریاستعفامیکند.
یکروزبعد،مجلسقوامالسلطنهرابهنخستوزیریانتخابکردوقوامالسلطنهباصدوربیانیهشدیدالحنینخستوزیریخودرااعلامنمود.
مردمایرانکهازبرکناریدکترمصدقشدیداخشمگینبودند،درپیچهارروزتظاهراتوقیامهایپیوستهدرحمایتازدکترمصدق،موفقبهساقطکردندولتقوامگردیدند،ودر۳۰تیر۱۳۳۱دکترمصدقباردیگربهمقامنخستوزیریایرانرسید.
درروز۹اسفندماه۱۳۳۱دربارباکمکعدهایازروحانیون،افسراناخراجیواراذلواوباشتصمیمبهاجرایطرحتوطئهایبرعلیهمصدقکردندتااوراازبینببرند. نقشهازاینقراربودکهشاهدرآنروزبهعنوانسفربهاروپاازپایتختخارجشودواعلامداردکهاینخواستهدکترمصدقاست ( برایاطلاعاتبیشترلطفابهکتاب " خاطراتوتالماتدکترمصدق" بقلمخودایشانمراجعهکنید.
ارازلواوباشنوکردربارهمبهبهانهجلوگیریازسفرشاهدرمقابلکاخشاهتظاهراتبرپاکنندوهنگامخروجدکترمصدقازدربارویرابقتلبرسانند. ولیازآنجائیکهمصدقازنقشهاطلاعیافتتوانستجانسالمبدربردوتوطئهباشکستروبروگشت.
سرتیپافشارطوسرئیسوفادارشهربانیدکترمصدق،بوسیلهعمالدرباروافسراناخراجیبهطرزوحشیانهایبقتلرسید.
بعلتاختلافاتشدیدمجلسبادولتدکترمصدق،وبدنبالاستعفایبسیاریازنمایندگانمجلس،دولتاقدامبهبرگذاریهمهپرسیدرسطحکشورنمودتامردمبهانحلالیاعدمانحلالمجلسرایدهند. دراینهمهپرسیکهالبتهبهخاطرهمزماننبودنزمانانتخاباتدرتهرانوشهرستانها،وهمچنینجدابودنمحلصندوقهایمخالفانوموافقانانحلالمجلسموردانتقادبسیاریازمنتقدانقرارگرفت؛درحدوددومیلیونایرانیبهانحلالمجلسرایمثبتدادندومجلسدرروز۲۳مرداد۱۳۳۲راسماانحلالیافت.
درروز۲۵مرداد۱۳۳۲طبقنقشهایکهسازمانهایجاسوسیآمریکاوانگلیسبرایبراندازیدولتمصدقکشیدهبودند،شاهدستورعزلدکترمصدقراصادرنمودورئیسگاردسلطنتیخویش،سرهنگنصیریراموظفنمودتابامحاصرهخانهنخستوزیرفرمانرابهویتحویلدهد. همچنیننیروهاییازگاردسلطنتیماموربازداشتعدهایازوزرایدکترمصدقگشتند. ولینیروهایمحافظنخستوزیریبایکحرکتغافلگیرکنندهرئیسگاردسلطنتیونیروهایشراخلعسلاحوبازداشتنمودندونقشهکودتای۲۵مردادبهشکستانجامید.
درروز۲۸مردادماه۱۳۳۲دولتینآمریکاوانگلیسبااجراینقشهدقیقتریدستبهکودتایدیگریعلیهدولتملیدکترمصدقزدندکهاینبارباعثسقوطدلتمصدقگشت. دراینروزسازمانسیاباخریدنفتوایبرخیازروحانیونوهمچنیندادنپولبهارتشیان،اراذلواوباشتهرانآنهارابهخیابانهاکشانید. بدلیلخیانترئیسشهربانیوبیتوجهیرئیسستادارتشدولتمصدق،کودتاچیانتوانستندبهآسانیخودرابهخانهدکترمصدقبرسانندوپسازچندینساعتنبردخونینگاردمحافظنخستوزیریرانابودکنندوخانهویراپسازغارتکردنبهآتشبکشانند.
ولیدکترمصدقموفقشدبههمراهیارانخودازنردباناستفادهکندوبهخانههمسایهپناهببرد. دراینکودتاگروهیازیارانسابقدکترمصدقنیزبهبهانهمخالفتبامصدقبااجانبهمکارینمودند! همچنینشایانذکراستکهاعضایحزبکمونیستتودهکهدرروزهای۲۶و۲۷مردادبهبهانههواداریازدکترمصدقدستبهاغتشاشاتمیزدند،درروز۲۸مردادهیچعملیبرضدکودتایآمریکائیانانجامندادند.
درروز۲۹مرداددکترمصدقویارانشخودرابهحکومتکودتابهرهبریژنرالزاهدیتسلیمکردند.