برنامه ريزي آبياري گامي مهم براي دستيابي به کشاورزي پايدار:

مقدمه

با توجه به ميزان رشد جمعيت، لازم است که توليد غذاي کشاورزي براي 50 سال آينده، جهت حفظ تراز فعلي توليد غذا براي هر نفر، حدود 50 درصد افزايش يابد. آبياري باید نقشی حياتي را در اين افزايش ايفا نمايد. با توجه به اينکه هم اکنون در اغلب کشورهاي در حال توسعه تقريبا کل منابع آب مورد بهره برداري قرار مي گيرد، کشاورزي فارياب در آينده به ناچار بايد آب را با راندمان بيشتري مصرف نمايد. همچنين با توجه به رقابتي شدن استفاده از منابع آب توسط بخشهاي مختلف و با در نظر گرفتن اين نکته که بخش کشاورزي به عنوان بزرگترين مصرف کننده آب مطرح مي باشد، اين بخش بايد راهکارهاي مختلف افزايش بهره وري آب، بخصوص راهکارهاي مديريتي، را مورد آزمايش قرار دهد تا در آينده نه چندان دور براي تامين نياز غذايي دچار مشکل نشود. يکي از مهمترين راهکارهاي مديريتي برنامه ريزي آبياري مي باشد.  

برنامه ريزي آبياري يک عمليات مديريتي است که براي تعيين زمان آبياري و مقدار آبي که در هر آبياري بايد بکار برده شود استفاده مي شود. به عبارت ديگر هدف برنامه ريزي آبياري، مشخص کردن مقدار دقيق آب مورد استفاده در مزرعه و زمان بندي دقيق کاربرد آن مي باشد. زمان بندي دقيق آبياري را مي توان با اندازه گيري نگهداشت رطوبت خاک انجام داد. در اکثر روشهاي برنامه ريزي آبياري، پايش رطوبت خاک اساسي ترين عملي است که انجام مي شود. برنامه ريزي موثر نياز به آگاهي از پارامترهاي زير دارد:

ظرفيت نگهداشت رطوبت خاک، نگهداشت رطوبت قابل دسترس در هر زمان، آب مصرفي گياه يا تبخير و تعرق، حساسيت گياه به تنشهاي رطوبتي در هر مرحله از رشد، آبياري يا باران موثر دريافت شده، قابليت دسترسي به منابع آب و زمان لازم براي آبياري هر مزرعه.

تصميم براي انجام آبياري به برآورد وضعيت رطوبتي خاک و گياه و شاخصها و استراتژي هاي مورد نظر بستگي دارد.

برنامه ريزي آبياري بهينه بر اساس اندازه گيري يا تخمين نگهداشت رطوبت خاک و نياز آبي گياه، يکي از بهترين عملياتهاي مديريتي براي مديريت آبياري است.

مزاياي برنامه ريزي آبياري

1- کشاورز را قادر مي سازد ضمن برنامه ريزي تناوب آبياري در ميان مزارع مختلف تنش آبي گياه را به حداقل رسانده و عملکرد را حداکثر کند.

2- با کاهش آبياري از هزينه هاي آب و نيروي انساني کاسته شده و در نتيجه آن حداکثر استفاده از ذخيره رطوبت خاک به عمل مي آيد.

3- رواناب سطحي و نشت عمقي کاسته شده و در نتيجه هزينه کود کاهش مي يابد.

4- عملکرد محصول و کيفيت آن و در نتيجه درآمد خالص افزايش مي يابد.

5- مشکلات غرقابي کم شده و بواسطه آن لزوم زهکشي کاهش مي يابد.

6- برنامه ريزي آبياري با تنظيم آبشويي در کنترل مشکلات ناحيه ريشه گياه کمک مي کند.

7- از آب ذخيره شده در نتيجه برنامه ريزي آبياري، مي توان در آبياري گياهان کم ارزش، که در طول مدت کم آبي نمي توان آبياري کرد، استفاده نمود که سبب افزايش درآمدهاي جانبي مي شود. 

8- کاهش اثرات سوء زيست محيطي در نتيجه کنترل آبشويي و رواناب سطحي. 

معيارهاي آبياري و برنامه ريزي آبياري

معيارهاي آبياري، شاخصهايي هستند که براي تعيين نياز به آبياري استفاده مي شوند. شاخص آبياري که بيشتر مورد استفاده قرار مي گيرد نگهداشت رطوبت خاک و تنش رطوبتي خاک مي باشد. تصميم گيري نهايي به شاخصهاي آبياري، استراتژي و اهداف آبياري بستگي دارد. آبيارها بايد هدف را تعريف نموده و بر اساس آن معيارهاي آبياري و استراتژي را انتخاب نمايند. ظرفيت رطوبت خاک براي شروع آبياري به استراتژي ها و اهداف زارع بستگي دارد. بعنوان مثال اگر هدف به حداکثر رساندن عملکرد باشد بايد به گونه آبياري شود که رطوبت خاک همواره بالاتر از حد بحراني باشد. حد بحرانی معرف مقدار رطوبت خاک است که شرایط خشکتر از آن، ممکن است سبب کاهش عملکرد نسبت به حداکثر توان توليد گردد.

مقدار آب مورد استفاده نيز به استراتژي هاي زارع بستگي دارد. بعنوان مثال زارع مي تواند رطوبت خاک را تا حد ظرفيت زراعي يا کمتر از آن پر نمايد. اگر امکان وقوع بارندگي نباشد و آبيار بخواهد دور آبياري را بيشتر کند بهتر است خاک را تا حد ظرفيت زراعي آبياري نمايد. اگر امکان وقوع بارندگي باشد منطقي نيست که خاک را تا حد ظرفيت زراعي آبياري کند و فضايي براي باران نگه ندارد. اگر هدف زارع به حداکثر رساندن بازده خالص باشد، لازم است که معيارهاي از قبیل درآمد خالص مورد توجه قرار گيرد.

اهميت برنامه ريزي آبياري در اين است که آبيار را قادر مي سازد تا مقدار دقيق آب را براي تامين هدف خويش بکار گيرد که اين سبب افزايش راندمان آبياري مي شود. فاکتور اساسي براي رسيدن به اين مهم، اندازه گيري دقيق حجم آب استفاده شده يا عمق آب مصرف شده مي باشد. زارع بدون آگاهي از اينکه چه مقدار آب بکار رفته است نمي تواند آب را براي به حداکثر رساندن راندمان مديريت کند. لازم به ذکر است که توزيع يکنواخت آب در سراسر مزرعه براي دستيابي به حداکثر منافع از برنامه ريزي و مديريت آبياري بسيار مهم مي باشد. کاربرد صحيح آب، از پر آبياري(آبیاری بیشتر از حد مورد نیاز) و کم آبياري(آبياري کمتر از حد موردنياز) جلوگيري مي کند.

پر آبياري سبب اتلاف آب، انرژي و نيروي انساني، شستشوي مواد غذايي از ناحيه ريشه گياه و دور شدن آن از دسترس گياه، کاهش تهويه خاک و در نتيجه کاهش عملکرد گياه مي شود. کم آبياري نيز با وارد نمودن تنش به گياه سبب کاهش عملکرد مي شود.

عبدالله درزي1، عقيل ياري2

1- دانشجوي کارشناسي ارشد آبياري و زهکشي- پرديس ابوريحان-  دانشگاه تهران

2- دانشجوي کارشناسي ارشد آبياري و زهکشي و کارشناس پژوهشی پرديس ابوريحان-  دانشگاه تهران