چكيده :

به منظور بررسي واكنش ژنوتيپ‌هاي مختلف نخود نسبت به تنش خشكي و تعيين ژنوتيپ‌هاي مقاوم, اين آزمايش با 18 ژنوتيپ نخود تيپ كابلي به همراه 2 شاهد حساس به خشكي ( ILC 3279) و شاهد محلي جم (جمعاً 20 ژنوتيپ) در قالب طرح آماري بلوكهاي كامل تصادفي در 3 تكرار بصورت دو آزمايش جداگانه در دو شرايط آبي و ديم در سال زراعي 81-80 در ايستگاه تحقيقات كشاورزي ديم مراغه به مرحله اجراء درآمد. به منظور ارزيابي ژنوتيپ‌هاي نخود نسبت به تنش خشكي از شاخص هاي حساسيت به تنش (SSI) , تحمل به تنش (STI) , ميانگين هندسي بهره‌وري (GMP) , تحمل (TOL) و ميانگين بهره وري (MP) استفاده شد. نتايج بررسيها نشان داد كه در هر دو شرايط آبي و ديم, ‌بيشترين عملكرد دانه از شاهد محلي جم و ژنوتيپ ILC 1799 بدست آمد. ارزيابي لاينها از نظر شاخص‌هاي تحمل به تنش نشان داد كه از نظر سه شاخص GMP , STI و MP شاهد محلي جم و ژنوتيپ‌هاي ILC 1799 و ILC 3101 از بيشترين مقادير برخوردار بوده و به عنوان ژنوتيپ‌هاي مقاوم به خشكي شناخته شدند. همچنين در بين شاخص‌هاي مورد مطالعه 3 شاخصMP , STI و MP دردو محيط تنش و بدون تنش همبستگي مثبت و بالايي با عملكرد دانه داشته و به عنوان مناسب‌ترين شاخص براي تفكيك و شناسايي ژنوتيپ‌هاي حساس و مقاوم به تنش توصيه گرديدند.

واژه‌هاي كليدي : تيپ كابلي, ژنوتيپ, شاخص‌هاي مقاومت, نخود

مقدمه :

كاهش عملكرد در گياه نخود در اثر خشكي بين 30 تا 60% مي‌باشد كه بستگي به منطقه جغرافيايي و شرايط آب و هوايي در طول فصل زراعي دارد(8). راهانگ ديل و همكاران(9) گزارش نمودند كه تنش خشكي در گياه نخود موجب كاهش 3/26 درصد تعداد غلاف در بوته و 2/15 درصد عملكرد دانه نخود مي‌گردد.نتايج تحقيقات انجام شده در مناطق سردسير ديم كشور نشان داده است كه تأخير در كاشت موجب مي‌شود مراحل مختلف رشد و نمو گياه با تنش‌هاي خشكي و گرماي حاكم اواخر فصل بهار مواجه گرديده و در نهايت عملكرد دانه كاهش يابد(3).

روشهاي مختلف و متعددي براي ارزيابي واكنش محصولات زراعي نسبت به تنش‌هاي محيطي توسط محققين مورد استفاده قرار گرفته است.فيشر و مورر(7) شاخص حساسيت به تنش( SSI), روزيل و هامبلين(10) شاخص تحمل( TOL) و شاخص بهره وري متوسط ( MP) وفرناندز(6) شاخص تحمل به تنش (STI) و ميانگين هندسي بهره‌وري ( GMP) را براي غربال نمودن ژنوتيپ‌هاي مقاوم و يا حساس پيشنهاد نمود.

استفاده از شاخص‌هاي مقاومت به خشكي در نخود نشان داد كه شاخص‌هايMP , GMP , STI و MH مناسب‌ترين شاخص‌ها براي غربال نمودن لاينهاي نخود از نظر مقاومت به خشكي مي‌باشند(4). اين مطالعه به منظور بررسي و تعيين لاينهاي مقاوم به خشكي و با عملكرد بذري بيشتر و تعيين مناسب‌ترين شاخص تحمل به تنش در منطقه مراغه مورد ارزيابي قرار گرفت.

مواد و روشها:

اين تحقيق با 18 ژنوتيپ نخود تيپ كابلي به همراه يك لاين شاهد حساس به خشكي (ILC 3279 ) و يك رقم شاهد محلي جم به مدت يك سال زراعي( 81-80) در قالب دو آزمايش جداگانه در ايستگاه تحقيقات كشاورزي ديم مراغه به مرحله اجراء‌ درآمد. آزمايش بر اساس طرح آماري بلوكهاي كامل تصادفي با 20 ژنوتيپ نخود و در سه تكرار اجراء‌شد. به منظور جلوگيري از وارد آمدن اثرات تنش خشكي, در مرحله گلدهي, ‌اقدام به آبياري بوته‌هاي آزمايش آبي گرديد. تجزيه واريانس عملكرد دانه (در ‌شرايط تنش و بدون تنش) و مقايسه ميانگين, ‌با استفاده از آزمون كمترين اختلاف معني‌دار انجام و با استفاده از عملكرد گياهان در آزمايش آبي وديم, شاخص‌هاي كمي مقاومت به تنش شامل SSI , STI ,GMP , TOL و MP محاسبه شدند. به منظور تعيين مناسب‌ترين شاخص براي تشخيص ارقام و لاينهاي مقاوم به تنش, همبستگي ساده بين عملكرد در شرايط تنش و بدون تنش و شاخص‌هاي مختلف استخراج گرديد و شاخص‌هايي كه در هر دو محيط داراي همبستگي نسبتاً بالايي با عملكرد بودند به عنوان بهترين شاخص شناسايي گرديدند(5).

نتايج و بحث :

نتايج مقايسه ميانگين اثر ژنوتيپ‌ها بر روي عملكرد بذر در شرايط ديم نشان داد كه شاهد جم با متوسط عملكرد دانه 1154 كيلوگرم درهكتار داراي بيشترين عملكرد بوده و سپس ژنوتيپ‌هايILC 3105 و ILC 1799 به ترتيب با متوسط عملكرد 1031 و‌1023 كيلوگرم درهكتار از عملكرد بيشتري برخوردار بودند. در شرايط آبي بيشترين عملكرد دانه مربوط به ژنوتيپILC 1799 با متوسط عملكرد 1789 كيلوگرم درهكتار بود و سپس ‌شاهد جم با متوسط عملكرد 1641 كيلوگرم درهكتار بيشترين عملكرد دانه را به خود اختصاص دادند. در شرايط ديم وآبي نيز, شاهد حساس به خشكي به ترتيب با متوسط عملكرد 489 و 919 كيلوگرم درهكتاركمترين عملكرد دانه را توليد نمود.

بر اساس شاخص‌هاي مورد استفاده در اين مطالعه, هرگاه ژنوتيپي داراي شاخص‌هاي STI , GMP و MP بيشتري بوده و ازمقاديرTOL و SSI كمتري نسبت به ساير ژنوتيپ‌ها برخوردار باشد, داراي درجه تحمل بهتري نسبت به شرايط تنش خواهد بود. با توجه به اين معيارها, ‌شاهد جم و ژنوتيپ‌هاي ILC 1799 و ILC 3101 از نظر شاخص‌هاي STI , GMP و MP داراي بيشترين مقادير بوده و به عنوان متحمل‌ترين رقم نسبت به تنش خشكي در بين ژنوتيپ‌هاي مورد بررسي شناخته شده‌اند.

مقادير شاخص‌هاي SSI و TOL نشان دادكه ژنوتيپ‌هاي FLIP 97-267C , FLIP 97-280C , FLIP 98-143C و FLIP 98-141C از نظر هر دو شاخص مذكور به عنوان ژنوتيپ‌هاي مقاوم به تنش در بين ساير ژنوتيپ‌هاي مورد بررسي شناخته شده‌اند و لاين شماره 19 ( شاهد حساس به خشكي) از نظر شاخص‌هاي SSI و TOL به عنوان حساس‌ترين ژنوتيپ نسبت به تنش مشخص شده است.

محققين عقيده دارند بهترين شاخص براي غربال كردن ژنوتيپ‌هاي متحمل به تنش,‌ شاخصي است كه در هر دو شرايط تنش و بدون تنش داراي همبستگي نسبتاً بالايي با عملكرد دانه باشد(4 و 5).

نتايج همبستگي ساده بين شاخص‌هاي تحمل به تنش و عملكرد دانه در شرايط تنش و بدون تنش نشان داد ‌بيشترين ميزان همبستگي ساده عملكرد دانه در شرايط ديم, با STI وGMP وجود دارد. مقادير ضرايب اين همبستگي به ترتيب برابر 869/0 = r و 899/0 = r بوده كه مثبت و از نظر آماري نيز بسيار معني‌دارP <0.01 مي‌باشند. اين يافته با نتايج بدست آمده از تحقيقات ساير محققين مطابقت داشته و آن را تأييد مي‌كند (1و2).

همچنين نتايج بررسي همبستگي بين عملكرد دانه در شرايط آبي و شاخص‌هاي تحمل به تنش نشان داد كه تحت شرايط آبي بيشترين مقدار ضريب همبستگي مربوط به شاخص MP , با مقدار ضريب همبستگي 936/0 = r و شاخص STI با ضريب همبستگي 914/0 = r مي‌باشد كه از نظر آماري نيز مثبت و بسيار معني‌دار مي‌باشند

در مجموع نتايج حاصل از بررسي همبستگي ساده بين عملكرد دانه در شرايط تنش و بدون تنش با شاخص‌هاي مقاومت به تنش20 ژنوتيپ نخود تيپ كابلي مورد مطالعه در اين بررسي نشان داد كه مناسب‌ترين شاخص براي غربال نمودن ژنوتيپ‌هاي نخود كابلي و تعيين ارقام و لاينهاي مقاوم به تنش در منطقه سردسير ديم مراغه شاخص‌هاي GMP , STI و MP مي‌باشند.

فهـرسـت منـابـع

1- اهدايي,ب . 1372. انتخاب براي مقاومت به خشكي در گندم . مقالات كليدي اولين كنگرة زراعت و اصلاح نباتات ايران. انتشارات دانشكدة كشاورزي دانشگاه تهران: 62-43.

2- رادمهر,م.غ., ع. لطفعلي آيينه و ع.ر. كجباف . 1375. بررسي اثرات تنش گرما بر صفات زراعي,‌عملكرد دانه و اجزاي آن در 25 ژنوتيپ گندم نان. مجلة نهال و بذر.12 (1): 23-13.

3- صادق زاده اهري, د., ع. حسامي, م. روستايي و ع. اميري . 1382 . اثر تاريخ كاشت بر عملكرد ارقام گندم و تعيين تيپ رشد مناسب در دو منطقه سردسير ديم كشور. مجله دانش كشاورزي . 13(2): 75-57.

4- فرشادفر, ع. ا., م.ر. زماني, م. مطلبي و ع. ع. امام جمعه. 1380. انتخاب براي مقاومت به خشكي در لاينهاي نخود. مجله علوم كشاورزي ايران. 32 (1) :‌74- 65.

5- نورمند مؤيد, ف. 1376. بررسي تنوع صفات كمي و روابط آنها با عملكرد گندم نان (‏T. aestivum ) در شرايط ديم و آبي و تعيين بهترين شاخص مقاومت به خشكي . پايان‌نامة كارشناسي ارشد. دانشكدة كشاورزي. دانشگاه تهران.

6- Fernandez, G. C. J. 1992. Effective selection criteria for assessing plant stress tolerance . Proceeding of an the sympo.Taiwan. 13-16 Aug. 1992. By C. G.Kuo.AVRDC.

7- Fischer, R. A., and R. Maurer. 1978. Drought resistance in spring wheat cultivars. I: grain yield responsis . Aust. J. Agric. Res. 29: 897-912.

8- Palled, Y.B., Chandrashekharaiah, A.M., and Radder, G.D. 1985. Response of Bengal gram to moisture stress. Indian J. Agronomy 30: 104-106.

9- Rahangdale, S.L., Dhopte, A.M. and Wanjar, K.B. 1994 Evaluation of Chickpea genotypes for yield stability under moisture deficit. Annals of plant physiology 8(2): 179-184.

10- Rosielle, A.I., and Hambelen, J. 1981. Theorical aspect of selestion for yield in stress and non-stress environment. Crop. Sci. 21: 493-501.

Study and Selection for Environmental Stresses in Kabouli Type Chickpea Genotypes

Y. Farayedi*

Abstract

In order to study the response of different chickpea genotypes to drought stress and determination of drought resistant genotypes, this experiment carried out with 18 Kabouli type chickpea genotypes including of susceptible check ( ILC 3279) and local check (Jam). This experiment excuted in RBCD with three replications under rainfed and irrigated conditions during 80-81 cropping season in Maragheh agricultural research station. In order to evaluation of chickpea genotypes for drought stress, stress susceptibility index (SSI), stress tolerance index (STI), geometric mean productivity (GMP), tolerance index (TOL) and mean productivity (MP) data were collected. The results of experiment showed that Jam check and ILC 1799 had the highest seed yield in both rainfed and irrigated conditions. Evaluation of genotypes for stresses tolerance indexes showed that Jam check, ILC 1799 and ILC 3101 had high index for GMP, STI and MP respectively and were identified as drought resistant genotypes. As well MP,STI and MP had positively and highly significant correlation with seed yield in both stress and non-stress conditions. These criterias were recommended as desirable indexes for determination of resistant chickpea genotypes.

Keywords: Chickpea, Genotype, Kabouli type, Resistance index

*Academic member of Dryland Agricultural Research Institute (DARI), Maragheh- East Azarbaijan-Iran